Zaburzenia adaptacyjne - czym są, objawy, leczenie

Zaburzenia adaptacyjne możemy odnaleźć zarówno w klasyfikacji ICD-10 jak i DSM-IV czy DSM-V. W każdej z tych klasyfikacji pojęcie zaburzeń adaptacyjnych definiowane jest w różny sposób. Generalizując można powiedzieć, że zaburzenia adaptacyjne pojawiają się w odpowiedzi na stresory psychospołeczne, których natężenie nie było ani niezwykłe ani nie miało cech katastrofy. Zaburzenia te związane są z różnego typu dolegliwościami, które opisuję szczegółowo poniżej.

Spis treści

• Co to są zaburzenia adaptacyjne i jakie są ich przyczyny?
• Podgrupy zaburzeń adaptacyjnych
• Ile trwają zaburzenia adaptacyjne?
• Objawy zaburzeń adaptacyjnych
• Zaburzenia adaptacyjne w przebiegu innych schorzeń
  • Zaburzenia adaptacyjne a depresja
  • Zaburzenia adaptacyjne a PTSD (zespół stresu pourazowego)
  • Zaburzenia afektywne i  zaburzenia adaptacyjne
  • Zaburzenia adaptacyjne i dysocjacyjne
  • Zaburzenia adaptacyjne a nerwica
  • Zaburzenia adaptacyjne a agresja
• Zaburzenia adaptacyjne u dzieci i młodzieży
• Zaburzenia adaptacyjne – leczenie
• Nieleczone zaburzenia adaptacyjne
• Jak zapobiegać zaburzeniom adaptacyjnym?

Co to są zaburzenia adaptacyjne i jakie są ich przyczyny?

Zaburzenia adaptacyjne pojawiają się w reakcji na różnego rodzaju stres. Nie jest to jednak stres ekstremalny.

Klasyfikacje różnią się wymaganym czasem pojawienia się objawów od zadziałania stresorów. Chodzi tu zarówno o stresory psychospołeczne, psychologiczne lub naruszające ogólny stan zdrowia.

Zaburzenia adaptacyjne mogą wystąpić w każdym wieku.

Przyczyną wystąpienia zaburzeń adaptacyjnych może być:

• wypadek
• choroba czy odejście bliskiej osoby z powodów naturalnych
• rozwód rodziców czy narodziny dziecka
• utrata pracy, kłopoty finansowe
• silny stres związany ze zmianą sytuacji życiowej, mieszkaniowej
• trudności w odnalezieniu się w nowej sytuacji. Taką nową sytuacją może być np. zmiana szkoły u dziecka.

Stresor nie może być ani niezwykły ani nie może mieć cech katastrofy. Reakcję na stresor cechuje indywidualna podatność. Dla niektórych narodziny dziecka czy odejście osoby bliskiej to ciężki stres, dla innych te wydarzenia będą jedynie oznaczały stresujące sytuacje. Dla jednych utrata pracy stanowi poważne problemy, dla innych będzie jedynie stresującym wyzwaniem.

Dlatego leczenie zaburzeń adaptacyjnych również powinno mieć indywidualny charakter. W przypadku wystąpienia dolegliwości zawsze potrzebna jest konsultacja psychologiczna – najlepiej aby był to psycholog z wykształceniem psychoterapeutycznym.

Nasilenie zaburzeń adaptacyjnych jest uzależnione od indywidualnych predyspozycji. Osoba z zaburzeniami adaptacyjnymi:

• gorzej funkcjonuje
• ma problemy w pracy
• odczuwa smutek, lęk
• dziwnie się zachowuje
• odczuwa złość. Taki stan może trwać bardzo długo. Jeżeli występuje powyżej kilku tygodni na pewno wymaga konsultacji ze specjalistą.

Według ICD-10 początek objawów w zaburzeniach adaptacyjnych ma wystąpić w ciągu miesiąca od narażenia na stresor. Osoba cierpiąca na zaburzenia adaptacyjne będzie prezentować objawy zaburzeń nastroju, zaburzeń nerwicowych czy związanych ze stresem i pod postacią somatyczną. Mogą to być również zaburzenia zachowania. Objawy znacząco mogą się różnić prezentowaną postacią i nasileniem.

Objawy zaburzeń adaptacyjnych nie mogą spełniać kryteriów zaburzenia afektywnych, nerwicowych, związanych ze stresem i pod postacią somatyczną.

Podgrupy zaburzeń adaptacyjnych

• F43. Zaburzenia adaptacyjne w postaci reakcji depresyjnej. Jest to łagodny stan depresyjny i czas trwania takiej postaci zaburzeń adaptacyjnych nie przekracza miesiąca. Objawy nie osiągają takiego natężenia by można było rozpoznać zaburzenia depresyjne.
• F43.21 Zaburzenia adaptacyjne o charakterze reakcji depresyjnej przedłużonej: jest to stan depresyjny również w postaci łagodnej, jednak może trwać nawet dwa lata. Reakcja depresyjna przedłużona nie osiąga stanu nasilenia objawów depresyjnych w schorzeniach afektywnych.
• F43.22 Zaburzenia adaptacyjne jako reakcja mieszana lękowo- depresyjna. W tej postaci zaburzeń adaptacyjnych mogą występować zarówno objawy lękowe jak i depresyjne. Objawy nie osiągają takiego natężenia aby była możliwość rozpoznania zaburzeń lękowych czy zaburzeń depresyjnych.
• F43.23 Zaburzenia adaptacyjne głównie z zaburzeniami innych emocji. Możemy tu znaleźć nie tylko lęk i depresję ale również gniew, martwienie się, stany napięcia. Inne objawy muszą być dominujące w stosunku do objawów lękowych i depresyjnych. Z tej diagnozy korzystają też psychiatrzy w przypadku dzieci i młodzieży.
• F43.24 Zaburzenia adaptacyjne głównie z zaburzeniami zachowania. W tej podgrupie możemy np. wyróżnić reakcję żałoby u nastolatka, która może przebiegać np. w postaci zachowań agresywnych.
• F43.25 Zaburzenia adaptacyjne z zmieszanymi zaburzeniami zachowania i emocji.
• F43.28 Zaburzenia adaptacyjne z innymi określonymi objawami dominującymi. Aby rozpoznać zaburzenia, objawy nie mogą występować z powodu przyjmowania substancji psychoaktywnych,

Ile trwają zaburzenia adaptacyjne?

Według ICD-10 początek objawów zaburzeń adaptacyjnych musi mieć miejsce w okresie jednego miesiąca od narażenia na rozpoznawalny stresor

Na uwagę zasługuje fakt, iż za wyjątkiem przedłużonej reakcji depresyjnej, objawy w zaburzeniach adaptacyjnych nie utrzymują się dłużej niż przez sześć miesięcy po ustąpieniu stresu lub w wyniku jego następstw (według ICD-10).

DSM-5 wymaga wystąpienia objawów emocjonalnych lub behawioralnych w reakcji na bodziec stresogenny w ciągu trzech miesięcy od zadziałania stresora. Objawy nie mogą utrzymywać się dłużej niż przez sześć miesięcy od chwili ustąpienia działania bodźca stresogennego lub jego następstw.

Często pojawiającym się tutaj pytaniem jest: czy zaburzenia adaptacyjne to choroba psychiczna? Zaburzenia adaptacyjne nie są chorobą psychiczną.

Objawy zaburzeń adaptacyjnych

• obniżony nastrój
• lęk
• bezsenność
• zamartwianie się
• upośledzenie funkcjonowania społecznego i zawodowego
• poczucie bezradności
• rzadko, ale również zachowanie o charakterze gwałtownym, wybuchy agresji

Objawy zaburzeń adaptacyjnych pojawiają się w niedługim czasie od zadziałania stresora, trwają zwykle kilka miesięcy.

Zaburzenia adaptacyjne w przebiegu innych schorzeń

Zaburzenia adaptacyjne a depresja

Z danych z literatury wynika, że około 50% pierwszych w życiu epizodów depresji poprzedzają trudne, stresujące wydarzenia życiowe. Różnicowaniem tych dwóch jednostek chorobowych zajmuje się psychiatra. Czasami już rodzaj objawów pozwala na stwierdzenie czy jest to zaburzenie adaptacyjne (reakcja depresyjna), czy początek choroby psychicznej (depresji). Często jednak konieczna bywa dłuższa obserwacja przebiegu zaburzenia. W jednym jak i w drugim przypadku warto zwrócić się o pomoc do specjalisty. Współczesna psychiatria dysponuje lekami, które w znaczny sposób zmniejszają cierpienie i ból psychiczny. Nie powodują przy tym uzależnienia. Bardzo istotne jest również w tych trudnych dla człowieka momentach uzyskanie pomocy psychologicznej. Dobry przyjaciel potrafi słuchać, ale psycholog psychoterapeuta posiada umiejętności i szkolenie zawodowe, które pomagają bardziej efektywnie radzić sobie ze stresem, poznawać się i rozwijać.

Zaburzenia adaptacyjne a PTSD (zespół stresu pourazowego)

Różnica między zaburzeniami adaptacyjnymi a PTSD zawiera się w samej definicji zaburzeń adaptacyjnych i zaburzeń stresowych pourazowych czyli PTSD.

W PTSD pacjent jest narażony na stresujące wydarzenie lub sytuację o cechach wyjątkowo zagrażających lub katastroficznych, które mogą spowodować bardzo odczuwalne cierpienie u niemal każdego.

Przypomnę że w zaburzeniach adaptacyjnych jest to stresor psychospołeczny, którego natężenie nie było ani niezwykle ani nie miało cech katastrofy .

Pozostałe różnice wynikają z obrazu klinicznego PTSD i zaburzeń adaptacyjnych.

W zespole stresu pourazowego (PTSD):

• Występują tak zwane przebłyski (flashbacks) w postaci żywych wspomnień lub powracających snów albo w postaci znacznego pogorszenia stanu psychicznego w momencie zetknięcia się z okolicznościami, które przypominają stres lub są z nim związane.
• Osoba cierpiąca na zespół stresu pourazowego unika okoliczności przypominających stresor. Taka sytuacja unikania nie występowała wcześniej u danej osoby.
• Występuje częściowa lub całkowita niezdolność do odtworzenia ważnych okoliczności wydarzenia stresującego, które wywołało PTSD.
• Występują uporczywie utrzymujące się objawy zwiększonej wrażliwości, stany wzbudzenia przybierające obraz:1) trudności w zasypianiu lub zaburzeniach snu2) drażliwości do wybuchów gniewu3) problemów z koncentracją lub nadmierną czujnością i wzmożoną reakcją na różne zdarzenia

Zaburzenia afektywne i  zaburzenia adaptacyjne

Cechą odróżniającą zaburzenia afektywne od adaptacyjnych jest przede wszystkim wystąpienie stresora, który wywołuje objawy w przypadku zaburzeń adaptacyjnych. W drugiej kolejności znacząco różny jest obraz kliniczny obu zaburzeń, zarówno w zakresie nasilenia objawów jak i czasu ich trwania. W tym miejscu odsyłam do artykułu gdzie szczegółowo opisuję zaburzenia afektywne/depresje.

Zaburzenia adaptacyjne i dysocjacyjne

Różnica między zaburzeniami adaptacyjnymi i dysocjacyjnymi przebiega przede wszystkim w obrazie klinicznym. W zaburzeniach adaptacyjnych objawy mogą przybierać przede wszystkim postać krótkiej reakcji depresyjnej, reakcji depresyjnej przedłużonej, reakcji lękowo – depresyjnej lub reakcji z dominującymi innymi zaburzeniami zachowania i emocji. W przypadku zaburzeń dysocjacyjnych (konwersyjnych) objawy przybierają postać:

• Amnezji dysocjacyjnej, która polega na częściowej lub całkowitej niepamięci ostatnich wydarzeń lub trudności, które stanowiły źródło stresu.
• Fugi dysocjacyjnej, która polega na podejmowaniu nieoczekiwanych, zorganizowanych podróży z dala od domu lub zwykłego miejsca pracy czy aktywności. Występuje częściowo lub całkowita niepamięć takiej podróży
• Osłupienia dysocjacyjnego – zmniejszenia lub braku ruchów dowolnych, mowy oraz prawidłowej reakcji na różnego rodzaju bodźce takie jak światło hałas czy dotyk
• Transu, w którym pojawia się zmiana stanu świadomości przejawiająca się utratą poczucia własnej tożsamości, zawężeniu rozpoznawania bezpośredniego otoczenia i ograniczenia ruchów, pozycji i wypowiedzi do powtarzania niewielkiego ich repertuaru.
• Opętania, w którym osoba jest przekonana że została owładnięta przez ducha, moc lub inne zjawiska

Zaburzenia adaptacyjne a nerwica

Podstawową różnicą zaburzeń adaptacyjnych i zaburzeń nerwicowych jest wystąpienie jasnego stresora który wywołuje zaburzenia adaptacyjne. Kolejną różnicę stanowi obraz kliniczny/prezentowane objawy. Tutaj również odsyłam do moich artykułów opisujących zaburzenia nerwicowe.

Zaburzenia adaptacyjne a agresja

Zachowania agresywne mogą stanowić jedną z form zaburzeń adaptacyjnych. Zachowania agresywne mogą występować w wielu innych zespołach psychopatalogicznych jako jedna z komponent.

Zaburzenia adaptacyjne u dzieci i młodzieży

Zaburzenia występują również u dzieci i młodzieży, przybierając najczęściej nieco inną postać niż u dorosłych. Każdorazowo diagnostyka wymaga specjalistycznej oceny.

Zaburzenia adaptacyjne – leczenie

Leczenie zaburzeń adaptacyjnych powinno być zawsze zindywidualizowane. Bardzo dużo zależy bowiem od indywidualnych predyspozycji do umiejętności radzenia sobie z traumą.

Wystąpienie dolegliwości zawsze wymaga profesjonalnej pomocy. Przede wszystkim psychologa z wykształceniem psychoterapeutycznym. Przy większym nasileniu objawów konieczna jest konsultacja psychiatryczna.

Leczenie zawsze powinno być kompleksowe to znaczy uwzględniające ocenę wskazań do psychoterapii i farmakoterapii. Psychoterapia w zaburzeniach adaptacyjnych przybiera inną formę niż w przypadku leczenia innych zaburzeń. W przypadku zaburzeń adaptacyjnych jest to forma pomocy psychologicznej lub wsparcia psychologicznego. Bardzo istotne jest aby również w tym przypadku była prowadzona przez psychologa psychoterapeutę.

Psychiatra każdorazowo ocenia wskazania do podjęcia farmakoterapii.

Farmakoterapia zaburzeń adaptacyjnych prowadzona jest podobnymi lekami które stosuje się w zaburzeniach lękowych i depresyjnych, zaburzeniach nerwicowych czy zaburzeniach snu.

Nieleczone zaburzenia adaptacyjne

Bardzo istotne jest leczenie zaburzeń adaptacyjnych, tak aby nie przerodziły się one w ostrzejsze formy zaburzeń psychicznych.

Mam na myśli tutaj np: ostrą reakcję na stres czy te z zaburzenia stresowe pourazowe (PTSD).

Najważniejsze jest wspieranie normalnej reakcji na nienormalne zdarzenie. Takie działania są również potrzebne w okresie żałoby, po utracie czy wypadku. Jest to psychologiczna pierwsza pomoc, w której przeplatają się interwencje psychologiczne i organizacyjne.

Ważne jest między innymi zapewnienie komfortu poszkodowanej osobie, zabezpieczenie jej przed dalszym zagrożeniem i stresem, zabezpieczenie jej potrzeb fizycznych i psychicznych. Może to być udzielenie schronienia czy wzmocnienie realnego świata. Taką interwencją jest też ułatwienie powrotu do bliskich czy też opowiedzenia historii traumatycznych wydarzeń. Istotne też jest włączenie w system wsparcia, znalezienie źródeł pomocy, identyfikacja potrzeb. Na szczególną uwagę zasługuje opieka nad osobami z wcześniejszymi urazami.

Jak zapobiegać zaburzeniom adaptacyjnym?

Możemy zapobiegać zaburzeniom adaptacyjnym wzmacniając indywidualne predyspozycje, siłę ego w radzeniu sobie z wydarzeniami które każdego z nas spotykają. Jedną z form zapobiegania zaburzeniom adaptacyjnym jest psychoterapia.

Bibliografia

• Psychiatria kliniczna Stanisław Burzyński Janusz Rybakowski Jacek Wciórka tom II

• Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Badawcze Kryteria diagnostyczne

• Kryteria diagnostyczne DSM -5

Opracowała lek. med. Katarzyna Adamska – specjalista psychiatra, psychoterapeuta

Katarzyna Monika Adamska – Psychiatra, Psychoterapeuta